Հայկական մշակույթն արդյունաբերական հասարակության երկրորդ շրջափուլում մեծ վերելք ապրեց, զարգացավ ժամանակի պահանջներին համահունչ և հարստացավ նոր ձեռքբերումներով: Ժամանակի գիտության, տեխնիկայի ու արվեստի զարգացման արդյունքները արևելահայ և արևմտահայ մշակույթի վերելքի կարևոր նախադրյալներ դարձան:

Նոր ժամանակներում առաջնային նշանակություն ստացավ հայկական միջավայրում արդիական կրթական համակարգի ստեղծումը: 19-րդ դ. երկրորդ կեսին, չնայած ցարիզմի հարուցած արգելքներին, վերելք ապրեց հայկական դպրոցը: Արևելահայության շրջանում կար երկու տեսակի դպրոց՝ պետական և ազգային: Աստիճանաբար աճեց պետական դպրոցների թիվը, որտեղ ուսուցման պարտադիր լեզուն ռուսերենն էր:

Մեծ եղեռնից և պատերազմից դեռ լիովին ուշքի չեկած հայությունը 1918թ. գարնան վճռական օրերին կարողացավ ազգովին ինքնակազմակերպվել: Հայ ժողովրդի երկու հատվածների զավակները համախմբվելով կռվեցին հանուն Հայաստանի ազատության և անկախության: Մայիսյան հերոսամարտերի բոցերում ծնվեց անկախ Հայաստանի Հանրապետությունը: Թուրքական կողմը ստիպված էր Բաթումի բանակցություններում մեղմացնել իր պահանջները և նորաստեղծ Հայաստանի Հանրապետության հետ կնքել հաշտության պայմանագիր: Հաշտության պայմանագիրը պետք է ստորագրվեր 1918թ. հունիսի 4-ին:

Մեծ եղեռնը.
Հայերի ոչնչացման թուրքական պետական ծրագիրն աշխարհամարտի առաջին երկու տարիներին գործադրվեց ամբողջ արևմտահայության նկատմամբ: Հայոց ցեղասպանության այդ փուլը համայն մարդկությանը հայտնի է Մեծ եղեռն անունով: Առաջին հերթին որոշվել էր ոչնչացնել կռվելու ունակ հայ երիտասարդությանը: Զորահավաքի ընթացքում օսմանյան բանակ զորակոչվեց 18-45 տարեկան ավելի քան 300 հազար հայ: 1914թ. վերջից սկսվեց նրանց ճնշող մեծամասնության զինաթափումը, տեղափոխումը թիկունք, այնուհետև՝ ոչնչացումը: Մյուս քայլով երիտթուրքերը ձեռնամուխ եղան հայության ազգային, քաղաքական և հոգևոր ղեկավար գործիչների վերացմանը: 1915թ. ապրիլի 11-ին և հաջորդող մի քանի օրերին Կ. Պոլսում ոստիկանությունը, ըստ թուրքական պաշտոնական տվյալների ձերբակալվեց 2300-ից ավելի մարդ: Նրանց թվում էին՝ Գրիգոր Զոհրապը, Վարդգեսը, բանաստեղծներ Դանիել Վարուժանը, Սիամանթոն, Ռուբեն Սևակը, երգահան Կոմիտասը, հայտնի գիտնականներ և մշակույթի այլ գործիչներ: Ապա սկսվեց ցեղասպանության մեծածավալ գործողությունը՝ համատարած կոտորածներ, բռնի տեղահանություն և աքսոր:

Մեծ եղեռնի հետևանքները
Հայոց ցեղասպանությունը համաշխարհային քաղաքակրթության դեմ ուղղված ծանր ոճրագործություններից է: Ցեղասպանության ծանրագույն հետևանքը մեր հայրենիքի մեծագույն մասի՝ Արևմտյան Հայաստանի հայաթափումն էր, հայերի հայրենազրկումը: Արևմտյան Հայաստանում և կայսրության մյուս նահանգներում ապրող ավելի քան 2,5 միլիոն հայերից 1,5 միլիոնը դարձավ Մեծ եղեռնի զոհ: Այսպիսով՝ ցեղասպանության մյուս հետևանքը հայկական սփյուռքի ձևավորումն էր: Հարյուրհազարավոր հայեր ստիպված էին բնակություն հաստատել աշխարհի տարբեր երկրներում: Սակայն մինչ օրս Թուրքիան չի ճանաչել Հայոց ցեղասպանությունը:

Հայաստանը և Օսմանյան ու Ռուսաստանի ռազմաքաղաքական ծրագրերը
1914թ. օգոստոսի 1-ին սկսվեց առաջին համաշխարհային պատերազմը: Պատերազմն ընթանում էր մեծ տերությունների երկու խմբավորումների՝ Անտանտի և Եռյակ միության միջև: Գերմանիային՝ Անտանտի հակառակորդին, հաջողվեց իր դաշինքի մեջ ներգրավել Թուրքիային: Խոստացավ ամեն կարգի աջակցություն ու օգնություն Անտանտի դեմ պատերազմի ժամանակ: Գլխավոր պատճառը, որ թուրքերին դրդեց նույնպես ներքաշվելու պատերազմի մեջ, ռուս—թուրքական հակամարտությունն էր: Երիտթուրքերը մտադրություն ունեին Ռուսաստանում բնակվող թուրքալեզու, ինչպես նաև մահմեդական մյուս ժողովուրդներին օգտագործել ռուսների դեմ և ապագայում միավորել նրանց «Մեծ Թուրանի» մեջ: Հայերն ու Հայաստանը այդ ծրագրի իրագործման ճանապարհին մեծ խոչընդոտ էին: Հետևաբար Օսմանյան կայսրության պատերզմի մեջ մտնելու հիմնական նպատակներից էր նաև հայ ժողովրդի բնաջնջումը, նաև հայրենազրկումը: Ռուսաստանը ևս մեծ ակնկալիքներ ուներ Թուրքիայի հետ ռազմական հերթական բախումից: Նա ձգտում էր ընդլայնելու իր ազդեցության ոլորտները՝ տեր դառնալու սևծովյան նեղուցներին և Կ. Պոլսին, նվաճելու Արևմտյան Հայաստանը, ամրապնդելու իր դիրքերն Իրանում:

Կովկասյան ճակատը 1914-17թթ․
Թուրքական հրամանատարությունը կարևոր նշանակություն էր տալիս Կովկասյան ճակատին: Այս ուղղությամբ թուրքերը կենտրոնացրել էին 300-հազարանոց երրորդ բանակը: Կովկասյան ճակատում առաջին նշանավոր իրադարձությունը Սարիղամիշի ճակատամարտն էր: Այն ընթացավ 1914թ. դեկտեմբերի 9-ին:

Սան Ստեֆանոյի պայմանագիրն ամրապնդում էր Ռուսաստանի դիրքերն Արևմտյան Հայաստանում և Բալկաններում: Դա հարուցեց առաջին հերթին Մեծ Բրիտանիայի ու Ավստրո-Հունգարիայի դժգոհությունը: Մեծ տերությունները Ռուսաստանին սպառնացին պատերազմով և պահանջեցին 1878թ. հունիսին Բեռլինում գումարել վեհաժողով՝ ռուս-թուրքական հաշտության պայմանները քննարկելու նպատակով: Հայերի պահանջները վեհաժողովին ներկայացնելու համար Մկրտիչ Խրիմյանի  գլխավորությամբ հատուկ պատվիրակություն կազմակերպվեց: Հայ պատվիրակները մինչև վեհաժողովի սկսվելը հանդիպումներ ունեցան եվրոպական մի շարք երկրների ղեկավարների հետ, ստացան օգնության խոստումներ: Բայց, ինչպես ցույց տվեց կյանքը, եվրոպացի պետական գործիչները բնավ ցանկություն չունեին օգնելու հայերին: Նրանք հայկական հարցն օգտագործում էին Թուրքիայի վրա ճնշում գործադրելու համար: Այսպես՝ վեհաժողովի նախօրյակին Անգլիան Թուրքիայի հետ կնքած գաղտնի պայմանագրով ստացավ Կիպրոս կղզին և պարտավորվեց ամեն կերպ վեհաժողովում պաշտպանել նրա շահերը: Պատահական չէ, որ հայ պատվիրակներին թույլ չտրվեց նույնիսկ մտնել վեհաժողովի շենքը: Բեռլինի վեհաժողովը մեծ հիասթափեցում առաջացրեց հայերի շրջանում: Ըստ պայմանագրի՝ Ալաշկերտն ու Բայազետը վերադարձվում էին կայսրությանը: Հայ ժողովրդի մեջ զգալիորեն պակասեց հավատը Եվրոպայի նկատմամբ:

1828-29թթ. ռուս-թուրքական պատերազմը և արևմտահայությունը

Պարսկաստանի դեմ տարած հաղթանակներն ամրապնդեցին Ռուսաստանի դիրքերն Անդրկովկասում: Սակայն ռուսական արքունիքը դրանով չբավարարվեց: Սկսվեց նոր պատերազմ Օսմանյան կայսրության դեմ: 1828թ. հունիսին ռուսները տիրեցին Կարսին: Դրանից հետո ռուսական զորքերը հուլիս-օգոստոսին գրավեցին Ջավախք Գավառը՝ Ախալքալաք կենտրոնով, Ախալցխան ու Արդահանը: 1828թ. օգոստոսին ռուսական զորքերի Երևանյան ջոկատը տեղացի հայերի աջակցությամբ գրավեց Բայազետի ու Ալաշկերտի գավառները: 1829թ.-ին թուրքերին հաջողվեց Անգլիայի օգնությամբ ներխուժել Ախալցխա և մեծ կորուստներ պատճառել բնակչությանը: 1829թ. ռուսական զորքերը գրավեցին Կարինը, Խնուսը, Մուշը, Օլթին, Բաբերդը և այլ վայրեր:

Ադրիանապոլսի պայմանագիրը

Ռուս-թուրքական պատերազմը ինչպես Բալկանյան, այնպես էլ Կովկասյան ճակատում ավարտվեց Ռուսաստանի հաղթանակով: 1829թ. սեպտեմբերի 2-ին Ադրիանուպոլսում կնքվեց հաշտության պայմանագիր: Այդ պայմանագրով Սև ծովի արևելյան ափերից ընդարձակ մի տարածք, ինչպես և Ախալցխալի ու Ախալքալաքի գավառներն անցան Ռուսաստանին: Ադրիանուպոլսի պայմանագիրն արևմտահայերի համար ծանր կացություն ստեղծեց: Ռուսական զորքերի հեռանալուց հետո թուրքերը կարող էին վրեժխնդիր լինել ռուսներին օժանդակ հայերից: Իր հերթին ռուսական հրամանատարությունն էլ, օգտվելով այդ վիճակից շահագրգռեց հայերին՝ վերաբնակվելու Ռուսաստանին անցած շրջաններում: Այդ մասին հատուկ հոդված մտցվեց պայմանագրի մեջ: 1829-1830թթ. Կարինի, Կարսի, Բայազետի շրջաններից Ռուսաստանի տիրապետության տակ անցան շուրջ 75 հազար հայեր:

1826-28թթ․ ռուս-պարսկական պատերազմը

1826թ. հուլիսին Աբաս-Միրզայի 60-հազարանոց բանակը, խախտելով Գյուլիստանի պայմանագիրը, ներխուժեց Արցախ: Հուլիսի 26-ին պարսկական զորքերը պաշարեցին Շուշիի բերդը: Ռուսական կայազորը շրջակա գյուղերից հավաքված հայերի օգնությամբ դիմեց ինքնապաշտպանության: Շուշի պաշտպանությունը տևեց 47 օր, և կարևոր նշանակություն ունեցավ պատերազմի հետագա ընթացքի համար: Երևանի խանի զորքերն էլ ներխուժեցին Շիրակ: Փոքր Ղարաքիլիսայի գյուղացիները ռուս սահմանապահ զինվորների հետ բարիկադներ կառուցեցին և դիմեցին ինքնապաշտպանության: Իսկ 1826թ. սեպտեմբերի 3-ին Շամքորի մոտ հայ նշանավոր գեներալ Վ. Մադաթովի 2-հազարանոց ջոկատը ջախջախեց պարսկական 10-հազարանոց զորամասը: Մարտի դաշտում թողնելով մեծ ավար՝ հակառակորդը փախուստի դիմեց: Սեպտեմբերի 13-ին Գանձակի մոտ տեղի ունեցած ավելի մեծ ու վճռական ճակատամարտում ռուսական զորքերը նոր հարված հասցրին Աբաս-Միրզայի բանակին և դուրս շպրտեցին գրավված շրջաններից: Ռուսական զորքերի հաջողությունները ոգեշնչեցին հայ բնակչությանը: 1827թ. գարնանը Թիֆլիսում ձևավորվեց հայ կամավորական առաջին ջոկատը, որը կազմված էր ավելի քան 100 մարդուց:  Պարսկական մեծաքանակ բանակը հերթական պարտությունը կրեց 1827թ. օգոստոսի 17-ին Օշականի մոտ տեղի ունեցած արյունահեղ ճակատամարտում: 1827թ. սեպտեմբերին ռուսական զորքերը գրավեցին Սարդարապատը, այնուհետև պաշարեցին Երևանի բերդը:

Թուրքմենչայի պայմանագիրը

1827թ. հոկտեմբերին ռուսական զորամասերը մտան Թավրիս, իսկ հայերը նրանց շատ լավ դիմավորեցին: 1827թ. վերջին ու 1828թ. սկզբին ռուսական զորքերը գրավեցին Խոյը, Սալմաստը, Ուրմիան և շարժվեցին դեպի Իրանի մայրաքաղաք Թեհրան: 1828թ. փետրվարի 10-ին Թուրքմենչայ գյուղում կնքվեց հաշտության պայմանագիր, որով Արևելյան Հայաստանի ևս մի ընդարձակ տարածք՝ Երևանի ու Նախիջևանի խանությունները, անցավ Ռուսաստանի գերիշխանության տակ: Ռուս—պարսկական սահմանի մի հատվածն անցնում էր Արաքս գետով: Պարսիկներին վերադարձվեց իր հայտնի Խոյ ու Սալմաստ գավառները: 1828թ. գարնանը սկսվեց պարսկահպատակ հայերի զանգվածային վերաբնակեցումը: Շուրջ 40-42 հազար հայեր Թավրիզի, Մակուի, Խոյի, Սալմաստի, Ուրմիայի ու այլ շրջաններից տեղափոխվեցին Արևելյան Հայաստանի տարբեր վայրեր: Վերաբնակիչները 6 տարով ազատվեցին հարկերից ու տուրքերից, իսկ աղքատներին դրամական որոշ օգնություն տրվեց բնակարաններ կառուցելու համար: Հայերի վերաբնակեցումը մեծ նշանակություն ունեցավ:

18-րդ դարասկզբին Իրանը հայտնվեց ծանր վիճակում: Այդ ժամանակ աֆղաններին հաջողվեց գրավել նրա մայրաքաղաքը՝ Սպահանը: Պարսկաստանի թուլացումից սկսեց օգտվել նրա հակառակորդներից մեկը՝ Օսմանյան կայսրությունը, որը գրավեց Պարսկաստանի արևմտյան նահանգները: Արդեն 1723 թվականին թուրքերը զավթեցին Թիֆլիսը, շարժվելով Գանձակ: Պայմանագրին համաձայն, ռուս—թուրքական մրցակցությունն ավարտվեց 1724 թվականի հունիսի 12-ին՝ Կոստանդուպոլիսում: Ըստ պայմանագրի՝ Այսրկովկասյան տարածաշրջանի ու Ատրպատականի պարսկական տիրույթները բաժանվեց Ռուսաստանի և Օսմանյան կայսրության միջև: Դրանից հետո ամբողջ Վրաստանն ու Արևմտյան Հայաստանն անցան Օսմանյան կայսրության տնօրինության տակ: Սակայն, Ռուսաստանն այլևս չէր կարող օգնության հասնել, քանի որ նրանք նույնպես պայքարում էին Օսմանյան կայսրության դեմ:

1724 թվականին թուրքական զորքերը ներխուժեցին Արարատյան դաշտ ու սկսեցին ավերել հայկական բնակավայրերը: Կարբի գյուղի բնակիչները պայքարեցին, բայց 40 օր հետո ընդհանուր համաձայնության եկան Օսմանյան կայսրության հետ: Նրանք վայր դրեցին զենքերը, իսկ Օսմանյան կայսրությունը խոստացավ այլևս չներխուժել իրենց բնակավայրեր: Սակայն, հունիսի 7-ին թուրքական զորքերը ներխուժում են Երևան: Զորքերը հետ են գնում, ունենալով մեծ կորուստներ՝ 20 000 մարդ:

Արցախի պայքարի հարցում Ռուսաստանից ժամանեց Իվան Կարապետը՝ օգնելու նպատակով: 1725 թվականին՝ մարտին, թուրքական երեք զորամասեր ներխուժեցին Վարանդա գավառ: Կորուստներից խուսափելու համար թուրքերը դիմեցին հնարամտության: Շուրջ 6000 թուրք զինվոր ներխուժեց հայկական գյուղեր՝ գիշերը ոչնչացնելով նրանց: Անհաջողության մատնվեց նաև Արցախի դեմ հաջորդ հարձակումը: 1726 թվականին թուրքերը նպատակ ունեին գրավել Շուշին, սակայն դա նրանց մոտ չստացվեց: Ութ օր մարտելով, թուրքերն ունեցան 800-ից ավել զոհ, որից հետո էլ հետ նահանջեցին:

Հայաստանը չստացավ Ռուսաստանից խոստացած օգնությունը ու դադարեց կռիվը: 1728 թվականին մահացավ Գանձասարի կաթողիկոսը՝ Եսայի Հասան—Ջալալյանը:

Արցախի պայքարը մեծ դեր ունեցավ հայ ազգի կյանքում, նրանց ոգեշնչելով ու հավատ ներշնչելով:

1500-ական թվականներից Հայաստանը գտնվում էր Օսմանյան Թուրքիայի և Սեֆյան Պարսկաստանի տիրապետության տակ:17-րդ դարի սկզբին հայ ազատագրական գործիչները Հայաստանը ազատագրելու ծրագրեր էին մշակում:Մասնավորապես 1677թ-ին Էջմիածնում Հակոբ Բ. Ջուղայեցի կաթողիկոսի նախաձեռնությամբ հրավիրվում է գաղտնի ժողով, որին մասնակցում էին 12 աշխարհիկ և հոգևոր գործիչներ:Նրանք քննարկում են Հայաստանի ազատագրության հարցը և որոշում պատվիրակություն ուղարկել Եվրոպա` Եվրապական երկրներից օգնություն խնդրելու համար: Պատվիրակությունը մեկնում է Կ. Պոլիս այնտեղից Եվրոպա մեկնելու համար,սական Հ. Ջուղայեցին մահանում է եւ պատվիրակությունը վերադառնում է Հայաստան,բացի Իսրայել Օրուց:Նա մեկնում է Եվրոպա, լինում Ֆրանսիայում, Անգլիայում, ապա հաստատվում է Գերմանիայում և հանդիպում տեղի իշխան Հովհան Վիլհելմի հետ,նրան ներկայացնում Հայաստանի ազատագրման ծրագիրը:Հովհան Վիլհելմը խոստանում է նրան օգնել, բայց և խորհուրդ է տալիս գնալ Հայաստան և տեղում ծանոթանալ տիրող վիճակին, քանի որ, 20 տարի Հայաստանում չէր եղել:Օրին գալիս է Հայաստան և Սյունիքի Անգեղակոթ գյուղում հրավիրում գաղտնի ժողով, որտեղ Արցախի հայ մելիքները խոստանում են ամեն կերպ աջակցել նրան:Օրին վերադառնում է Եվրոպա դաշնակիցներ փնտրելու,սակայն շուտով հասկանում է,որ Հայաստանը հնարավոր է ազատագրել միայն Ռուսաստանի օգնությամբ:Նա 1703թ-ին մեկնում է Ռուսաստան, հանդիպում Պյոտր Մեծի հետ, վերջինս խոստանում է հայերին օգնել Հյուսիսային պատերազմի ավարտից հետո:Օրին շարունակում է իր գործունեությունը:Նա մահանում Է 1711թ-ին Աստրախանում:Իսրայել Օրին հայ ազատագրական շարժման հիմնադիրն է,նա առաջին գործիչն էր,որ հասկացավ,որ Հայաստանը հնարավոր է ազատագրել միայն Ռուսաստանի օգնությամբ:

Հայկական մշակույթը 10-14-րդ դարերում։
Կրթական գործը: Պատմագրությունը:

10-14-րդ դարերում հայկական մշակույթը մեծ վերելք ապրեց,աճեց դպրոցների քանակը: 11-12-րդ
դարերում նշանավոր դպրոց էր Անիի վարդապետարանը Կիլիկիան Հայաստանի նշանավոր ուսումնական
կենտրոնն էր։ Հայկական վարդապետարաններից նշանավորն էր Գլաձորի
համալսարանը, որը ստեղծվել է 1280–ական թթ֊ին։ Հետագայում քաղաքական վիճակից ելնելով նրանք
տեղափոխվեցին Տաթև:Տաթևի համալսարանը գործեց մինչև 1400-ական թթ-ը:Այդ ժամանակաշրջանի
նշանավոր պատմիչներից էին Հովհաննես Դրասխանակերտցին Կիրակոս Գանձակեցին Արիստակես
Լաստիվերցին,Թովմա Արծրունին, Սմբատ Գունդստաբլը և այլոք։ Իրավունքի բնագավառում հայտնի են
եղել Դավիթ Ալավկաորդին <<Կանոններ»>Մխիթար Գոշը «Դատաստանագիրք»: Գրականության
բնագավառի նշանավոր ներկայոցուցիչն է եղել Ներսես Շնորհալին««Մատյան
ողբերգություն»

Հայկական մշակույթը 10֊14֊րդ դարերում:

Գրականությունը։ Ճարտարապնսպությունը: Որմնանկարչությանը: Մանրանկարչությունը:
10֊14֊րդ դդ. շարունակում էր զարգանալ, ժողովրդական բանահյուսությունը: 9֊10֊րդ դդ. լրացվեց և հարստացավ
«Սասնա ծռեր» դյուցազնավեպը
10֊րդ դ. ամենամեծ բանաստեղծ Գրիգոր Նարեկացու տողերով սկիզբ է դրվում հայ աշխարհիկ
բանաստեղծությանը։ Ազգային խոշոր գործիչ և բանաստեղծ էր Ներսես Շնորհալին:
Ֆրիկի բանաստեղծությունների մեծ մասը բողոք է աշխարհի անարդարությունների և օտարների
բռնությունների դեմ:
Վարդան Այգեկցին միջնադարի ամենանշանավոր հայ առակագիրն է
Խաչքարերը հայ միջնադարյան մշակույթի ինքնատիպության խորհրդանիշն են: Խաչքարի արվեստը նոր
Երևույթ էր հայ քանդակագործության մեջ և ձևավորվել էր 9֊րդ դ. սկսած:
Մեծ զարգացում ապրեց որմնանկարչությունը: Տաճարների ու ապարանքների ներքին պատերը սկսեցին
զարդարել շքեղ որմնանկարներով: Բուռն ծաղկում ապրեց մանրանկարչությունը՝ ձեռագիր մատյանների
պատկերազարդման արվեստը: Գեղեցիկ նկարներով զարդարում էին մատյանների առաջին էջերը: